رومینا شمس، کارشناس ارشد مرمت و احیای میراث معماری در یادداشتی نوشت: هنر آینه کاری در ایران را نمی توان صرفاً در شمار فنون تزئینی معماری جای داد؛ این هنر، برخاسته از لایه های عمیق فرهنگ ایرانی و متکی بر جهانبینی است که نور، معنا و نظم را در کانون تجربه زیباشناختی قرار می‌دهد. آینه کاری، در سیر تاریخی خود، نه به عنوان عنصری الحاقی، بلکه به مثابه زبانی بصری برای بیان هویت ایرانی شکل گرفته و بالیده است. شواهد تاریخی و مطالعات معماری نشان می‌دهد که هرچند بهره گیری از آینه به صورت پراکنده از دوره های پیشین نیز وجود داشته، اما تکوین آگاهانه و نظام‌مند آینه کاری، به ویژه از دوره ی صفویان آغاز می‌شود؛ دورانی که معماری ایران به اوج انسجام مفهومی، هندسی و آیینی خود دست یافت.

در این دوره، همزمان با تثبیت تشیع به عنوان مذهب رسمی، فضاهای معماری به حاملان معناهای نمادین بدل شدند. آینه، به عنوان عنصری که نور را تکثیر و فضا را از مادیت صرف فراتر می‌برد، جایگاهی ویژه یافت. نکتهی قابل تأمل آن است که آینه های وارداتی، که عمدتاً از مراکز شیشه گری اروپا به ایران می رسیدند، در کارگاه های ایرانی به شکل کامل و یکپارچه به کار نرفتند؛ بلکه آگاهانه شکسته، قطعه قطعه و بازآرایی شدند. این کنش، نه از سر کمبود، بلکه بیانگر نوعی رویکرد خلاقانه و معناگراست؛ رویکردی که «کثرت» را نه در تقابل با «وحدت»، بلکه در امتداد آن می‌فهمد.

در دوره های زندیه و به ویژه قاجاریه، آینه کاری به بلوغ فنی و تنوع ساختاری رسید و در بناهایی چون کاخ گلستان، شمس العماره و تالارهای آیینی و تشریفاتی، حضوری چشمگیر یافت. همزمان، بقاع متبرکه و حرم های شیعی نیز به مهمترین بسترهای بروز این هنر بدل شدند؛ فضاهایی که در آنها، آینه کاری به ابزاری برای آفرینش تجربه ای روحانی و جمعی تبدیل شد. استمرار این سنت در طول چند قرن، نشان می‌دهد که آینه کاری نه یک ذوق مقطعی، بلکه بخشی پایدار از حافظه  تاریخی و هنری ایران است.
مبانی مفهومی و جایگاه آینه کاری در اندیشه و فرهنگ ایرانی.

برای فهم آینه کاری ایرانی، باید از سطح فرم فراتر رفت و به لایه های مفهومی آن نزدیک شد. در فرهنگ ایرانی، آینه همواره حامل معنا بوده است؛ از آیین های کهن نوروزی تا ادبیات عرفانی، آینه نماد دل صیقل یافته و پذیرای حقیقت است. این معنا در معماری آینه کاری شده، به شکلی عینی و فضایی متجلی می شود.

انعکاس های بی پایان نور، فضا را از ثبات و قطعیت تهی می‌کند و مخاطب را در تجربه ای سیال و چندلایه فرو می‌برد؛ تجربه ای که بیش از آنکه بصری باشد، وجودی است.

نور، در سنت فکری ایران، جایگاهی محوری دارد. از حکمت اشراق سهروردی تا اشارات عرفانی شاعران بزرگی چون مولانا و حافظ، نور همواره استعاره ای از حقیقت و آگاهی بوده است. آینه کاری، با تکثیر نور و درهم شکستن تصویر واحد، این اندیشه را به زبان معماری ترجمه می کند. هر قطعه ی آینه، سهمی از نور را باز می تاباند و در مجموع، فضایی می آفریند که در آن، کثرت و وحدت همزمان حضور دارند. این همان منطق زیبایی شناسی ایرانی است که در آن، نظم هندسی، تکرار و تقارن، حامل معناهای فلسفی و کیهانی اند.

از منظر مطالعات میان رشته ای، آینه کاری را می توان نقطه تلاقی معماری، هندسه، هنرهای تزیینی، آیین و مردم شناسی دانست. این هنر، بدون اتکا به روایت های تصویری یا پیکره پردازی، توانسته است مفاهیمی پیچیده را از طریق نور، سطح و فضا منتقل کند. چنانکه آرتور پوپ، ایرانشناس برجسته، تأکید می کند، هنر ایرانی بیش از آنکه به بازنمایی جهان بیرونی بپردازد، در پی ساماندهی ادراک و تجربه انسان است. آینه کاری، دقیقاً در همین چارچوب قابل خوانش است؛ هنری که ادراک مخاطب را از امر ثابت به امر متکثر و در عین حال منسجم سوق می دهد.

ثبت جهانی آینه کاری و بازتاب هویت ایرانی در عرصه جهانی

ثبت هنر آینه کاری ایران در فهرست میراث فرهنگی ناملموس جهانی، رویدادی است که اهمیت آن فراتر از یک عنوان رسمی یا افتخار نمادین است. این ثبت، به معنای به رسمیت شناختن دانشی بومی است که طی نسل ها، در پیوندی زنده با جامعه، فضاهای آیینی و نیازهای فرهنگی شکل گرفته و منتقل شده است. آینه کاری، نه محصول کارگاهی منزوی، بلکه حاصل زیست فرهنگی ایرانیان در نسبت با نور، آیین و اجتماع است.

در اسناد یونسکو، بر تداوم، هویت جمعی و مشارکت جوامع محلی به عنوان ارکان میراث ناملموس تأکید شده است؛ ویژگی هایی که در سنت آینه کاری ایران به روشنی قابل مشاهد ه اند. استادکاران این هنر، حاملان حافظه ای جمعی اند که در آن، مهارت فنی از معنا جدا نیست و عمل هنری، خود شکلی از اندیشیدن به جهان محسوب می شود. ثبت جهانی آینه کاری، در واقع ثبت یک شیوه ی نگریستن و زیستن است؛ شیوه ای که نور را نه صرفاً پدیده ای فیزیکی، بلکه عنصری معنابخش میداند.

در جهانی که روایت های فرهنگی اغلب یکسویه و مرکزگرا هستند، آینه کاری ایرانی می تواند جایگاه ایران را به عنوان یکی از خاستگاه های مهم اندیشه زیبایی شناختی و معماری بازتعریف کند.

این هنر، نشان می دهد که ایران نه تنها حافظ سنت های کهن، بلکه خالق بیان هایی است که واجد ارزش های جهانی اند. امروز که آینه کاری در فهرست میراث مشترک بشری جای گرفته، این هنر همچون آیینه ای صیقلی، تصویر روشن تری از سهم ایران و ایرانی در تمدن انسانی بازمی تاباند؛ سهمی که از دل تاریخ برخاسته و همچنان توان گفت وگو با جهان معاصر را دارد.

انتهای پیام/